چرا عادت هاوجود دارند؟

به نام خدا سلام. اگر شما هم اکنون اینجا بودید و از شما می‌پرسیدم که کدام یک از شما باور دارید که ورزش برای سلامتی انسان مفید است، احتمالاً تمام شما دست‌تان را بالا می‌بردید. اما اگر می‌پرسیدم که کدام یک از شما به طور مرتب ورزش می‌کنید، شاید تعداد کمی از شما دست‌تان را بلند می‌کردید. مشکل اینجا نیست که ما نمی‌دانیم چه چیزهایی برای ما خوب است و چه چیزهایی بد. خود ما بهتر از هر کسی می‌دانیم. مشکل واقعی این است که نمی‌دانیم چگونه می‌توانیم رفتارهای خوب را وارد زندگی‌مان کنیم و رفتارهای بد را از آن حذف کنیم. من اروند ملا هستم و این برنامه آموزشی "دنیای عادت‌ها" است.

خوب، بد، زشت عادت‌ها

همه شما احتمالاً پاول دوروف، موسس و مدیر تلگرام، را می‌شناسید. این شخص ویژگی‌های جالبی دارد؛ مثلاً گوشت نمی‌خورد، فست فود نمی‌خورد، نوشابه‌های گازدار نمی‌خورد، چای و قهوه نمی‌نوشد، شکر نمی‌خورد، هیچ گونه داروی شیمیایی مصرف نمی‌کند، از دخانیات و الکل دوری می‌کند و حتی تلویزیون تماشا نمی‌کند. خب، این فرد دیوانه نیست، بلکه برعکس، کسی است که در زمینه کاری خود جزو 10 نفر اول دنیاست. اطلاعاتی که درباره دوروف دارم از کانال تلگرام خودش گرفته‌ام. او پستی منتشر کرده که در آن گفته بعد از 370 کیلومتر دوچرخه‌سواری به منظره‌ای عجیب از دو سنگ رسیده است. حالا من به این که آن سنگ بزرگ چگونه روی سنگ کوچکتر ثابت ایستاده، کار ندارم، بلکه نکته مهم برای من همان 370 کیلومتر دوچرخه‌سواری است. کسی که می‌تواند 370 کیلومتر دوچرخه‌سواری کند، یک ورزشکار واقعی است و کسی است که به طور مرتب و مستمر ورزش می‌کند. تصور ما از پاول دوروف به عنوان مدیر تلگرام چیست؟ فردی که از صبح تا شب پشت میز کامپیوترش نشسته است؟ ظاهراً این تصور اشتباه است. بعضی از آدم‌هایی که می‌شناسیم، ویژگی‌های مفید و مثبتی دارند. مثلاً سحرخیز هستند، اهل مطالعه و یادگیری‌اند، روابط اجتماعی خوبی دارند، اهل ورزش هستند، در انجام کارهایشان پیگیرند و تا یک کار را به نتیجه نرسانند دست برنمی‌دارند، تمیز و مرتب هستند، در امور معنوی موفق‌اند و خیلی ویژگی‌های دیگر که خودتان بهتر از من می‌دانید. سوال من این است که آیا کسی شک دارد که این ویژگی‌ها خوب و مفید هستند؟ پس چرا ما نمی‌توانیم این رفتارها را وارد زندگی‌مان کنیم؟ چرا هر بار که تصمیم می‌گیریم ورزش کنیم، بعد از چند جلسه ورزش، یک مقاومت درونی شدید احساس می‌کنیم که اجازه نمی‌دهد ادامه دهیم و باعث می‌شود ورزش را رها کنیم؟ یا هر وقت تصمیم می‌گیریم صبح به موقع از خواب بیدار شویم، همان مقاومت درونی بعد از چند روز باعث می‌شود که به روال قبلی‌مان برگردیم. کسانی که این ویژگی‌های خوب را دارند، چه کرده‌اند که توانسته‌اند این رفتارها را در زندگی‌شان وارد کنند؟ اما فقط مسئله وارد کردن رفتارهای مفید به زندگی نیست. بسیاری از ما درگیر عادت‌های بدی هستیم که دامنه وسیعی دارند؛ از اعتیاد به مواد مخدر گرفته تا اعتیاد به الکل و دخانیات، یا عادت‌های بد جنسی مانند خودارضایی یا تماشای پورنوگرافی. همچنین وابستگی به بازی‌های رایانه‌ای، شبکه‌های اجتماعی و به طور کلی اینترنت، عادت‌های بد غذایی مثل پرخوری یا خوردن غذاهای ناسالم و عادت‌های بد دیگر مانند تنبلی یا به تعویق انداختن کارها. این عادت‌ها به نوعی به ذهن و جسم ما آسیب می‌زنند، ما را محدود می‌کنند، نمی‌گذارند به سمت اهداف‌مان حرکت کنیم و نمی‌گذارند آن کسی شویم که همیشه می‌خواستیم باشیم. حالا باز هم می‌خواهم همان سوال قبلی را مطرح کنم. آیا کسی شک دارد که این عادت‌ها مضر و حتی خطرناک هستند؟ پس چرا نمی‌توانیم عادت‌های بد خود را کنار بگذاریم؟ چرا بعضی‌ها در ترک عادت‌های بدشان موفق می‌شوند، اما ما با اینکه بارها تلاش کرده‌ایم، هر بار ناکام می‌مانیم؟ بعضی از ما آنقدر طعم ناکامی را چشیده‌ایم که حتی عادت‌های بد خود را پذیرفته‌ایم و به این نتیجه رسیده‌ایم که دیگر کاری از دست‌مان برنمی‌آید و مجبوریم تا آخر عمر با این عادت‌های بد زندگی کنیم. این وضعیت بسیار خطرناک است. در این برنامه می‌خواهیم بگوییم که ایجاد عادت‌های خوب و ترک عادت‌های بد نه تنها ممکن است، بلکه هر کسی می‌تواند عادت‌های بد خود را ترک کند و آنها را با عادت‌های خوب جایگزین کند. تنها کافی است بدانیم عادت‌ها چگونه شکل می‌گیرند، چگونه کار می‌کنند و روش تغییر آنها چیست.

چرا عادت‌ها وجود دارند؟

خاصیت عادت‌سازی یکی از توانایی‌های جالب مغز ماست. مغز ما چرا عادت می‌سازد؟ خب، برای اینکه کار خودش را راحت‌تر کند و بار تصمیم‌گیری را از دوش خود بردارد. فرآیند تصمیم‌گیری یکی از پیچیده‌ترین، دشوارترین و انرژی‌برترین کارهایی است که مغز ما انجام می‌دهد. فرض کنید فردی در حال یادگیری رانندگی است، چشمانش گشاد شده، عرق کرده، دست‌هایش می‌لرزند و تمام توجه خود را متمرکز کرده تا بتواند ماشین را براند. چرا؟ زیرا برای کوچک‌ترین کاری که می‌خواهد انجام دهد، مثلاً دنده را عوض کند، مجبور است فکر کند و تصمیم بگیرد. حالا همین فرد بعد از اینکه رانندگی را یاد گرفت، یک دستش را از پنجره بیرون می‌برد، با دست دیگر فرمان را می‌گیرد، تخمه می‌خورد، با هم‌نشینش حرف می‌زند و با همان دستی که فرمان را می‌گیرد، با گوشی پیامک می‌زند. چرا؟ چون این فرد دیگر نیازی به فکر کردن درباره رانندگی ندارد. رانندگی به صورت یک الگو در مغزش ذخیره شده است و همین الگو باعث می‌شود که بدون نیاز به تصمیم‌گیری و به صورت اتوماتیک، کارها را انجام دهد. تحقیقات نشان داده است که عادت‌ها به قدری در زندگی ما نقش دارند که بین 45 تا 50 درصد از رفتارهای ما از صبح که از خواب بیدار می‌شویم تا شب که می‌خواهیم بخوابیم، به صورت اتوماتیک و بر اساس عادت‌ها است. اگر عادت‌ها نبودند، ما دائماً در حال فکر کردن و تصمیم‌گیری برای کوچک‌ترین کارهای روزمره‌مان بودیم. اما به لطف وجود الگوهای عادتی در مغزمان، ما می‌توانیم بدون اینکه فکر کنیم، لباس بپوشیم، حمام کنیم، دوچرخه‌سواری کنیم، پینگ‌پنگ بازی کنیم، مسواک بزنیم و حتی راه برویم. حتی راه رفتن خود یک عادت است که مغز ما الگوی آن را در سن دو سالگی ساخته است؛ زمانی که داشتیم تمرین می‌کردیم که راه رفتن را یاد بگیریم. از آن زمان تا حالا ما از همان الگو برای راه رفتن‌مان استفاده می‌کنیم. اگر این الگو وجود نداشت، حتی در راه رفتن هم به مشکل می‌خوردیم، چون هر بار می‌خواستیم راه برویم باید مثلاً فکر می‌کردیم که دست راستم را باید با پای چپم تکان دهم یا با پای راستم. حالا تصور کنید که در پیاده‌رو همه مردم در حال فکر کردن بودند که راست باید باشد یا چپ؟ یا مثلاً اینکه دیروز چطور راه می‌رفتم؟

روی تاریک عادت‌ها

گفتیم که عادت‌ها چیزهای خوبی هستند و خیلی به ما کمک می‌کنند تا زندگی راحت‌تری داشته باشیم. اما گاهی اوقات همین عادت‌ها به بزرگ‌ترین مشکلات زندگی‌مان تبدیل می‌شوند. دلیل این موضوع این است که بسیاری از عادت‌هایی که داریم، نتیجه تصمیم ارادی خودمان نبوده‌اند؛ یا از دوران کودکی در مغز ما شکل گرفته‌اند، یا زمانی که به دلیل لذت‌های کوتاه‌مدت یک کار را تکرار می‌کردیم، فکر نمی‌کردیم روزی برسد که نتوانیم از شر آن کار خلاص شویم. این موضوع باز هم به یک ویژگی خاص مغز ما برمی‌گردد. وقتی مغز یک الگوی رفتاری را به صورت عادت در خود ذخیره می‌کند، تغییر آن الگو دیگر به راحتی امکان‌پذیر نیست. در واقع مغز ما در برابر تغییر الگوهای رفتاری‌اش مقاومت نشان می‌دهد. اینجاست که جمله معروفی که می‌گویند "مواظب افکارت باش که رفتارت می‌شود، مواظب رفتارت باش که عادتت می‌شود و مواظب عادتت باش که سرنوشتت می‌شود" به ذهن‌مان می‌آید. در واقع، عادت‌های ما هستند که سرنوشت‌مان را تعیین می‌کنند. بنابراین، بسیار مهم و حیاتی است که ما روش‌های ایجاد عادت‌های خوب را در زندگی‌مان یاد بگیریم و همچنین یاد بگیریم چگونه عادت‌های بد خود را برای همیشه از زندگی‌مان حذف کنیم. اما قبل از اینکه وارد این بحث شویم، می‌خواهیم با یک نبرد بزرگ آشنا شویم.

نبرد بزرگ درونی

فرض کنید خیلی گرسنه هستید و در همین حال، کسی یک شیرینی خامه‌ای خوشمزه به شما تعارف می‌کند. بلافاصله یک صدا در مغزتان می‌گوید: "معطلش نکن، شیرینی را بخور که خیلی خوشمزه است!" و در همین لحظه که دستتان را برای برداشتن شیرینی دراز می‌کنید، صدای دیگری از مغزتان بلند می‌شود و می‌گوید: "مگر رژیم نداری؟ مگر هفته پیش به خودت قول ندادی که هر ماه 5 کیلو کم کنی؟ حالا می‌خواهی شیرینی خامه‌ای بخوری؟" ما همه با این دو صدای متفاوت در ذهن‌مان آشنا هستیم. این دو صدا در واقع زمانی که چیزی ما را برای انجام کاری تحریک می‌کند، ظاهر می‌شوند. نکته جالب این است که ما فکر می‌کنیم این دو صدا صرفاً پدیده‌های ذهنی و توهمی هستند و وجود خارجی ندارند. اما تحقیقات عصب‌شناسی کاملاً نشان داده که این دو صدا از نواحی مختلف مغز ما ناشی می‌شوند. صدایی که شما را به خوردن شیرینی خامه‌ای تشویق می‌کند، از بخش مرکزی مغز ناشی می‌شود. این بخش که به آن "هسته‌های قاعده‌ای" یا "عقده‌های قاعده‌ای" گفته می‌شود، مسئول ذخیره‌سازی عادت‌ها و الگوهای رفتاری اتوماتیک است. این قسمت مغز همچنین به محرک‌های بیرونی واکنش نشان می‌دهد و سعی می‌کند ما را وادار به رفتارهایی کند که باعث لذت آنی شوند. در واقع، این بخش مغز به آینده و پیامدهای رفتارها توجهی ندارد، فقط چیزی که برایش مهم است، عادت‌ها و لذت‌های لحظه‌ای است. بنابراین، این بخش فقط به لذت شیرینی خامه‌ای فکر می‌کند و هیچ اهمیتی به این ندارد که خوردن آن ممکن است باعث اضافه وزن و شکستن رژیم غذایی‌مان شود. اما صدای دیگر که به شما یادآوری می‌کند که رژیم دارید و بهتر است شیرینی را نخورید، از بخش دیگری از مغز می‌آید که به آن "کورتکس پیشانی" گفته می‌شود. این بخش در جلوی مغز و دقیقاً پشت استخوان پیشانی قرار دارد. وظیفه این بخش مغز این است که آینده را تجزیه و تحلیل کرده و پیامدهای رفتارهای ما را بررسی کند. این بخش در واقع نظارت می‌کند بر رفتارهای ما و تشخیص می‌دهد که آیا این رفتارها مطابق با اهداف و ارزش‌های زندگی‌مان هستند یا نه. برخلاف بخش مرکزی مغز، این بخش روی رفتارهای خودکار کار نمی‌کند و سعی می‌کند همه چیز را تحلیل کرده و تصمیمات آگاهانه و هدف‌مند بگیرد. جالب است بدانید که تنها انسان‌ها دارای کورتکس پیشانی به این شکل هستند، زیرا حیوانات یا اصلاً این بخش را ندارند یا تنها یک کورتکس پیشانی کوچک و ابتدایی دارند. این دو بخش مغز معمولاً در حال نبرد با یکدیگر هستند. هر کدام از این بخش‌ها که بر رفتار ما غالب شود، ما همان کار را انجام می‌دهیم. اگر قسمت مرکزی مغز کنترل شود، شیرینی خامه‌ای را می‌خوریم و از لذت آن بهره‌مند می‌شویم. اما اگر به صدای کورتکس پیشانی گوش کنیم، شیرینی را رد می‌کنیم و رژیم‌مان را حفظ می‌کنیم. در علم روانشناسی این پدیده را "کنترل نفس" یا "سلف کنترل" می‌نامند و نیرویی که باعث کنترل نفس می‌شود، "نیروی اراده" است. پس نیروی اراده یک مفهوم خیالی و توهمی نیست. این نیروی واقعی است که حتی اثرات آن را می‌توان با تجهیزات اسکن مغزی مشاهده کرد. حالا به زودی وارد بحث مهم و جذاب نیروی اراده خواهیم شد و در جلسات بعدی به طور مفصل در مورد آن و تاثیراتش صحبت خواهیم کرد.

جمع بندی

1- عادت های خوب و عادت های بد در مغز همه ما وجود دارند. 2- عادت ها زندگی ما را راحت می کنند چون اگر نبودند ما باید به همه رفتارهایمان فکر می‌کردیم. 3- عادت ها می توانند به بزرگترین دشمنان ما و یا بهترین دوستان ما تبدیل بشوند. 4- برای ایجاد یک عادت خوب یا ترک یک عادت بد، به نیروی اراده احتیاج داریم. 5- نیروی اراده که از بخش پیشانی مغز ما ناشی می شود، در مقابل تحریک پذیری و لذت طلبی بخش مرکزی مغز مقاومت می کند.