قربانی بودنچیست؟

در این جلسه قصد دارم موضوعی بسیار مهم و حیاتی را مطرح کنم که تأثیر بسیار زیادی روی موفقیت یا عدم موفقیت شما در ترک عادت‌های بدتان دارد. موضوعی که اگر من شخصاً با شما مصاحبه کنم و فقط چند سؤال ساده از شما بپرسم، می‌توانم با دقت بیش از 90 درصد پیش‌بینی کنم که آیا در فرایند ترک عادت موفق خواهید شد یا خیر. آن موضوع، «نگرش قربانی بودن» است. من اروند ملا هستم و این برنامه آموزشی دنیای عادت‌هاست.

این فصل به درد چه کسانی می‌خورد؟

احتمالاً شما که این برنامه را می‌بینید، با حداقل یک عادت بد درگیر هستید؛ شاید هم چندین عادت بد. البته اگر احساس می‌کنید عادت بدی ندارید که نیاز به ترک آن داشته باشید، می‌توانید به‌طور کلی از این فصل عبور کنید و به فصل بعدی، یعنی فصل پرورش عادت‌های خوب بروید. اما اگر عادت بدی دارید باید بدانید که عادت‌های بد به دو دسته تقسیم می‌شوند: دسته اول، عادت‌های بد فعال هستند. این‌ها عادت‌هایی‌اند که از جنس انجام دادن یک کار یا فعالیت هستند. مثلاً اعتیاد به مواد مخدر، مصرف دخانیات، مصرف الکل، عادت‌های جنسی نامناسب، وابستگی به اینترنت یا بازی‌های کامپیوتری. همه این موارد مثال‌هایی از عادت‌های بد فعال‌اند. دسته دوم، عادت‌های بد غیرفعال هستند. این دسته، عادت‌هایی‌اند که از جنس انجام ندادن‌اند. مثلاً تنبلی، تعویق انداختن کارها، ترس از انجام کارها یا اتلاف وقت، همگی عادت‌های غیرفعال محسوب می‌شوند؛ چون به‌معنای انجام ندادنِ کارهای ضروری‌اند. لازم به ذکر است که این فصل بیشتر برای کسانی طراحی شده که با عادت‌های بد از نوع فعال درگیر هستند. اگر عادت بد شما از نوع غیرفعال است، مطالب فصل قبل (ایجاد عادت‌های خوب) و فصل بعدی (پرورش عادت‌های خوب) برای شما کاربرد بیشتری دارد.

قربانی بودن

همان‌طور که در مقدمه اشاره کردم، «نگرش قربانی بودن» یک شاخص فکری است که اگر آن را داشته باشید، بهتر است همین ابتدای کار به شما بگویم که خودتان را خسته نکنید، زیرا احتمال موفقیت شما در چرخه ترک عادت بد، تقریباً صفر است. این طرز فکر بسیار خطرناک است و به عقیده من، منشأ بسیاری از مشکلات و گرفتاری‌هایی است که ما در زندگی تجربه می‌کنیم. نگرش قربانی بودن یعنی این‌که ما هیچ توانایی‌ای برای ایجاد تغییر در خود احساس نکنیم؛ دائماً به زمین و زمان بد و بیراه بگوییم؛ معتقد باشیم که وضعیت فعلی ما کاملاً تقصیر دیگران یا محیط پیرامون ماست؛ همیشه خود را بی‌گناه بدانیم و تمام تقصیرها را به گردن دیگران بیندازیم. متأسفانه این طرز فکر، به‌شکل عمیقی در فرهنگ ما ایرانی‌ها ریشه دارد و به نظر من حتی از سم مار افعی هم برای انسان خطرناک‌تر است. حالا دلیلش را برایتان توضیح می‌دهم: همه ما که درگیر یک عادت بد هستیم، واقعیت این است که با این عادت متولد نشده‌ایم. این عادت، یک روزی، توسط شخصی، به نحوی وارد زندگی ما شده است: کسی که سیگاری شده، روزی یکی از دوستانش به او سیگار تعارف کرده است. کسی که پرخوری می‌کند، در دوران کودکی‌اش خانواده‌اش تغذیه سالمی نداشتند و مدام برای او فست‌فود و غذای ناسالم تهیه می‌کردند. کسی که دچار عادت بد جنسی است، احتمالاً در کودکی تجربه‌ای آسیب‌زا داشته که او را به این سمت کشانده است. فردی که معتاد به الکل شده، شاید پدرِ مسئولیت‌پذیری نداشته و با دوستان نادرستی معاشرت کرده است. حتی ژنتیک هم در عادت‌های بد ما تأثیر دارد. ممکن است زمینه اعتیاد یا سایر عادت‌های بد را از والدین‌مان به ارث برده باشیم. به همین شکل، محیطی که در آن بزرگ شده‌ایم، کشوری که در آن متولد شده‌ایم، شهری که در آن زندگی می‌کنیم، خانواده‌ای که داریم، خواهر و برادرانی که در کنارشان بزرگ شده‌ایم، مدرسه‌ای که رفته‌ایم، معلمانی که داشته‌ایم، و ده‌ها عامل دیگر، هیچ‌کدام انتخاب خود ما نبوده است. ما حتی جنسیت خودمان را هم انتخاب نکرده‌ایم، تصمیم نگرفته‌ایم که قیافه‌مان چه شکلی باشد، قد ما چقدر باشد، رنگ پوست و موهای ما چه باشد، میزان هوشمان چه اندازه باشد، یا پدرمان چقدر پول داشته باشد، یا مادری داشته باشیم که چقدر مهربان و مسئول باشد. در تمام این مواردی که گفتم، ما حتی به‌اندازه یک سر سوزن نقشی نداشته‌ایم. همه این عوامل درست است و واقعیت دارد، اما با این حال، نکته بسیار مهم این است که ما یک قدرت مهم و تعیین‌کننده داریم که می‌تواند تمام این عوامل را خنثی کند: اراده و خواست ما. اگر ما بخواهیم خود را قربانی این شرایط بدانیم، تا آخر عمر قربانی باقی می‌مانیم. اما اگر اراده کنیم که دیگر قربانی محیط و شرایط و ژن‌هایمان نباشیم، می‌توانیم این نگرش قربانی بودن را برای همیشه از ذهنمان بیرون بیندازیم و تصمیم بگیریم از امروز به بعد، دیگر قربانی نباشیم. می‌توانیم به شرایطمان و حتی به ژن‌هایی که به ارث برده‌ایم غلبه کنیم. این موضوع، حتی از لحاظ علمی هم کاملاً ثابت شده است که امکان‌پذیر است.

مسئول بودن

در نقطه مقابل تفکر قربانی بودن، تفکر مسئول بودن قرار دارد. این نوع نگاه به ما می‌گوید: درست است که محیط روی من اثر گذاشته، درست است که دیگران و شرایط زندگی باعث شدند من به سمت یک عادت بد کشیده شوم، اما من خودم هم در تداوم و تقویت آن عادت، هرچند به مقدار کم، مقصر هستم و در این مسئله مسئولیت دارم. اجازه بدهید مثالی بزنم: اگر من الآن سیگاری هستم، درست است که شرایط و محیط باعث شد اولین بار سیگار بکشم، اما هر بار که سیگار روشن کردم، خودم هم خواستم که این کار را انجام دهم. تصور کنید به یک فرد سیگاری بگویند که اگر فقط یک سیگار دیگر بکشی، همین الآن سرطان می‌گیری و این فرد مطمئن باشد که این اتفاق خواهد افتاد. به نظر شما، باز هم سیگار می‌کشد؟ یا فردی را فرض کنید که درگیر عادت‌های جنسی نامناسب است؛ اگر دقیقاً قبل از ارتکاب آن عادت متوجه شود شخص دیگری، حتی یک کودک، دارد نگاهش می‌کند، آیا آن کار را انجام می‌دهد؟ پرسش اینجاست که اگر این افراد صرفاً قربانی شرایط هستند و اختیار و اراده‌ای برای مقابله با عادت‌هایشان ندارند، پس چطور در این موقعیت‌ها قادر به مقاومت هستند؟ این نیرو از کجا می‌آید؟ بنابراین، این حرف که «من در انجام عادت بدم اختیاری ندارم» کاملاً نادرست است. درست است که شروع عادت بد تقصیر محیط یا دیگران است، اما هر بار که ما عادت بدمان را تکرار می‌کنیم، خودمان در نهایت تصمیم‌گیرنده هستیم. اگر خودمان نخواهیم، انجام نمی‌دهیم. به بیان ساده‌تر: مسئول بودن یعنی اینکه بپذیریم در تمام اتفاقاتی که باعث شکل‌گیری و تداوم عادت بد ما شده، خود ما هم به اندازه‌ای نقش داشته‌ایم. این به معنی آن نیست که ما مسئول تمام شرایط زندگی خود هستیم، بلکه به این معناست که نقش خودمان را به رسمیت بشناسیم و انکار نکنیم. اگر ۹۰ درصد از عادت بدمان تقصیر دیگران است، حتماً ۱۰ درصد هم تقصیر خودمان است. لازم نیست صد درصد مسئولیت را بپذیرید، کافی است فقط سهم خودتان را قبول کنید. به این باور برسید که درست است که الآن خیلی به عادت بدم وابسته شده‌ام و گاهی حس می‌کنم ترک آن غیرممکن است، ولی هنوز هم خواست و اراده‌ام در انجام آن نقش دارد. حتی اگر اراده‌ام بسیار محدود شده باشد، باز هم کاملاً از بین نرفته است.

ما امضاکننده نهایی هستیم

احتمالاً در شرکت‌ها یا ادارات دیده‌اید که کارمندان و کارشناسان مختلف، روزها و هفته‌ها زحمت می‌کشند، طرح و نقشه می‌کشند، برنامه‌ریزی و بودجه‌بندی می‌کنند، اما در نهایت همه این‌ها باید به تأیید و امضای رئیس برسد. اگر رئیس امضا نکند، همه این زحمات بی‌اثر و بیهوده می‌شود. ما هم در مواجهه با عادت‌های بدمان، دقیقاً شبیه همین رئیس هستیم. درست است که عوامل و شرایط زیادی دست به دست هم می‌دهند تا ما به عادت بدمان ادامه دهیم، اما در نهایت آن کسی که امضا می‌کند و به انجام آن کار رضایت می‌دهد، خودِ ما هستیم.

از نقش قربانی بیرون بیاییم

افرادی که در نقش قربانی فرو رفته‌اند، معمولاً چنین جملاتی را تکرار می‌کنند: «اگر در ۱۳ سالگی دوستم به من سیگار تعارف نکرده بود، الآن معتاد به این لعنتی نبودم.» «اگر پدر بالای سرم بود، الآن معتاد نبودم.» «اگر آن مجله غیراخلاقی را در بچگی پیدا نمی‌کردم، الآن درگیر خودارضایی نبودم.» «اگر در این کشور به دنیا نیامده بودم...» «اگر پولدار بودم...» «اگر پسر بودم...» «اگر زیباتر بودم...» تمام این جمله‌ها یک چیز مشترک دارند و آن این است که نقش اختیار و اراده شخص در آن‌ها کاملاً نادیده گرفته شده است. پیشنهاد من این است که کتاب‌ها و زندگی‌نامه‌های افراد موفق را بخوانید. افرادی که از فقر و نداری و شرایط بسیار بد شروع کرده‌اند ولی امروز به آدم‌هایی تبدیل شده‌اند که همه به آن‌ها افتخار می‌کنند. تفاوت این افراد با بقیه چیست؟ تفاوت‌شان با خواهر و برادرها و هم‌محله‌ای‌هایشان که در همان شرایط باقی مانده‌اند چیست؟ تفاوت این است که آن‌ها در نقطه‌ای از زندگی خود تصمیم گرفتند از نقش قربانی بیرون بیایند و خودشان را مسئول زندگی‌شان بدانند. آن‌ها تصمیم گرفتند دیگر هر چیزی که جلویشان گذاشته می‌شود را امضا نکنند و مدام نگویند «اگر فلان طور بود...». آن‌ها تصمیم گرفتند قربانی شرایط نباشند و مسئولیت کامل سرنوشت خود را بپذیرند.

مسئولیت + غریزه رشد

حالا می‌خواهم معجونی را به شما معرفی کنم که اگر آن را استفاده کنید، به اندازه کافی انرژی و انگیزه برای ادامه مسیر خواهید داشت. این معجون، ترکیبی از دو چیز است: مسئول بودن + غریزه رشد مسئول بودن باعث می‌شود از جبر و شرایط تحمیل‌شده زندگی خارج شوید و باور کنید که اراده و خواست شما، تأثیر مستقیمی بر سرنوشتتان دارد. غریزه رشد نیز به شما کمک می‌کند تا با نگرش مثبت وارد چرخه ترک عادت بد خود شوید. یعنی به جای این‌که هر روز به عادت بدتان بدوبیراه بگویید، آن را به چشم یک دانشگاه ببینید که می‌تواند به شما درس‌های بسیار ارزشمندی بدهد و شما را ده‌ها پله بالاتر ببرد. این غریزه به شما کمک می‌کند که عادت بدتان را فرصتی برای رشد و بهتر شدن ببینید. یک متخصص ترک اعتیاد می‌گفت: «کسانی که موفق به ترک اعتیاد شده‌اند، اغلب از افرادی که هرگز اعتیاد نداشته‌اند، انسان‌های کامل‌تر، پخته‌تر و موفق‌تری می‌شوند و حتی از نظر مادی هم درآمد بیشتری کسب می‌کنند.» علتش هم این است که این افراد در فرایند ترک، سختی‌ها و مشکلات زیادی را تحمل کرده‌اند و همین امر باعث شده به خودشناسی و خودسازی عمیقی دست پیدا کنند؛ چیزی که افراد دیگر معمولاً فاقد آن هستند. من معتقدم این موضوع نه فقط در اعتیاد به مواد مخدر، بلکه در مورد ترک هر عادت بد دیگری هم صدق می‌کند. پس با یک نگرش مثبت با عادت بدتان روبه‌رو شوید. هر چه نگرش مثبت‌تری داشته باشید، زودتر به نتیجه می‌رسید و سریع‌تر به عادت بدتان غلبه می‌کنید.

جمع بندی

1- اگر خودتان را قربانی شرایط زندگی یا اشتباهات دیگران ببینید ، در ترک عادت بدتان موفق نخواهید شد. 2- خواست و اراده خود ما باعث شده که عادت بد ما ادامه پیدا کند. 3- از نقش قربانی خارج شوید و مسئولیت وضعیت فعلی را بپذیرید. 4- از غریزه رشد استفاده کنید تا چرخه ترک عادت را یک فرایند مثبت که منجر به رشد شما می شود ببینید.