چرا اکثرکارهای مضرلذت دارند؟

در سال 1953 دو محقق از دانشگاه مک‌گیل کانادا برای مطالعه عملکرد مغز موش‌ها، در ناحیه خاصی از مغز آنها الکترودی کار گذاشتند که قادر بود جریان برق خفیفی را به مغز موش منتقل کند و آن ناحیه را تحریک کند. برخلاف آزمایش‌های قبلی که در آن‌ها موش‌ها از شوک الکتریکی به مغز خود اجتناب می‌کردند، در این آزمایش جدید، موش‌ها رفتار متفاوتی نشان دادند؛ آن‌ها نه‌تنها از این شوک‌ها دوری نمی‌کردند، بلکه برای دریافت شوک بیشتر تلاش می‌کردند. برای مثال، اگر هنگام حرکت به سمت راست به مغز موش‌ها شوک داده می‌شد، آن‌ها بارها و بارها این حرکت را تکرار می‌کردند تا مجدد شوک دریافت کنند. محققان در ادامه یک اهرم در اختیار موش‌ها قرار دادند که هر بار فشار دادن آن باعث شوک الکتریکی به مغز می‌شد. موش‌ها آن‌قدر این اهرم را فشار می‌دادند که پاهایشان زخم می‌شد، حتی حاضر بودند از غذا چشم‌پوشی کنند و تا مرز بیهوش شدن به فشار دادن اهرم ادامه دهند. دانشمندان در ابتدا فکر کردند که مرکز خوشحالی را در مغز کشف کرده‌اند؛ اما بعدها مشخص شد این ناحیه از مغز، در واقع منشأ بسیاری از عادت‌های بد و اعتیادها است. من اروند ملا هستم و این برنامه آموزشی دنیای عادتهاست.

تفاوت کارهای مضر و مفید

شاید شما هم از خود پرسیده باشید چرا انجام کارهای مضر لذت‌بخش است، ولی انجام کارهایی که برای ما مفیدند، معمولاً سخت است و لذت کمتری دارند. برای مثال، خوردن یک ساندویچ چیزبرگر لذت‌بخش است اما ورزش کردن دشوار است. تماشای تلویزیون لذت دارد اما درس خواندن سخت است. انجام بازی کامپیوتری جذاب است ولی مطالعه کتاب معمولاً سخت‌تر است. کارهایی که ما انجام می‌دهیم، از نظر زمانی که لذت را در ما ایجاد می‌کنند، به دو دسته تقسیم می‌شوند: دسته اول، کارهایی هستند که انجام آن‌ها بلافاصله لذت‌بخش است ولی پس از پایان آن‌ها، احساس پشیمانی و رنج به سراغمان می‌آید. مثلاً هنگام خوردن غذاهای ناسالم یا تماشای تلویزیون این اتفاق می‌افتد. دسته دوم، کارهایی هستند که شروع آن‌ها دشوار است ولی پس از پایان آن‌ها، احساس لذت و رضایت طولانی‌مدت ایجاد می‌شود. مثلاً ورزش کردن یا مطالعه کردن ابتدا سخت است اما در پایان احساس رضایت فراوانی را به همراه دارد. این دو دسته تفاوت‌های مهمی نیز دارند: 1. لذت دسته اول کوتاه‌مدت و مقطعی است، اما لذت دسته دوم طولانی‌مدت است. 2. اثر درازمدت دسته اول معمولاً منفی و اثر دسته دوم مثبت است. برای مثال، ورزش و مطالعه اثرات مثبت بلندمدت دارند اما عادت‌های بدی مانند سیگار کشیدن اثرات منفی طولانی‌مدت دارند. 3. در دسته اول، هرچه بیشتر عمل را تکرار کنیم، لذت آن کمتر و رنج آن بیشتر می‌شود. به همین دلیل افراد برای رسیدن به لذت اولیه، مقدار و زمان مصرف خود را افزایش می‌دهند و در نهایت دچار اعتیاد می‌شوند. اما در دسته دوم، هرچه عمل را تکرار کنیم، سختی آن کاهش می‌یابد و لذتش افزایش پیدا می‌کند، تا جایی که آن عمل به یک عادت لذت‌بخش تبدیل می‌شود. سؤال مهم این است که با توجه به مزایای دسته دوم، چرا اکثر افراد جذب دسته اول می‌شوند؟ پاسخ این است که لذت دسته اول سریع و فوری است و این لذت زودرس افراد را به خود جلب می‌کند. البته همه کارهایی که لذت فوری دارند، منفی نیستند. برخی مانند خوردن غذا و رابطه جنسی برای حیات ضروری‌اند؛ اما زیاده‌روی در این موارد نیز می‌تواند باعث مشکلات شود.

عصب‌شناسی عادت‌های بد

آزمایشی را که در ابتدای جلسه درباره موش‌ها توضیح دادم به خاطر دارید؟ بعدها همان آزمایش روی انسان‌ها هم انجام شد. دانشمندان که تصور می‌کردند منطقه ایجاد شادی و خوشحالی را در مغز کشف کرده‌اند، این آزمایش را روی افرادی که از افسردگی یا سایر بیماری‌های روانی رنج می‌بردند نیز اجرا کردند. طی یک جراحی، الکترودی را در همان ناحیه مغزی انسان‌ها کار گذاشتند و دستگاهی به آنها دادند که دکمه‌ای داشت و فرد می‌توانست هر زمان که بخواهد آن را فشار دهد تا مغزش تحریک شود. نتیجه این آزمایش تکان‌دهنده بود؛ افراد به اندازه‌ای در فشار دادن دکمه افراط کردند که تقریباً همه امور روزمره خود را رها کرده و فقط به فکر فشار دادن آن دکمه بودند. حتی به درستی غذا نمی‌خوردند و به میزان کافی نمی‌خوابیدند تا زمان بیشتری برای فشار دادن دکمه داشته باشند. بر اساس مصاحبه‌ها و بررسی‌ها مشخص شد که این افراد با فشار دادن دکمه احساس خوشحالی یا رضایت نمی‌کردند، بلکه صرفاً احساس تحریک شدن داشتند. یعنی هر بار که دکمه را فشار می‌دادند این احساس در آنها ایجاد می‌شد که در حال نزدیک شدن به لذت بزرگی هستند، اما این لذت هرگز محقق نمی‌شد. به همین دلیل، دوباره دکمه را فشار می‌دادند به امید آنکه این بار لذت را تجربه کنند، ولی باز هم این اتفاق نمی‌افتاد. در حقیقت، آن ناحیه از مغز که تحریک می‌شد، مرکز خوشحالی و لذت نبود، بلکه «مرکز انتظار لذت» بود؛ منطقه‌ای که بعدها به نام «سیستم پاداش مغز» شناخته شد.

سیستم پاداش مغز

سیستم پاداش در مغز وظیفه دارد ما را وادار کند تا به دنبال چیزهایی برویم که تصور می‌کنیم برای ما لذت‌بخش هستند. به بیان دیگر، سیستم پاداش مغز به ما لذت نمی‌دهد، بلکه احساس برانگیختگی و انگیزه ایجاد می‌کند تا ما برای ارضای آن حس و تجربه لذت، به سراغ کار خاصی برویم. برای مثال، وقتی شما برای خوردن یک غذای پرکالری به رستوران می‌روید، این سیستم پاداش مغز است که شما را به آنجا کشانده است. شما هنوز لذت غذا خوردن را تجربه نکرده‌اید، ولی مغز شما را تحریک کرده که به دنبال آن لذت بروید. این تحریک در مغز، توسط ترشح یک ماده شیمیایی به نام دوپامین ایجاد می‌شود. دوپامین وقتی ترشح می‌شود، حس برانگیختگی و انتظار لذت را در انسان به وجود می‌آورد. در واقع، دوپامین خود لذت نیست، بلکه فرد را امیدوار می‌کند که اگر آن کار خاص را انجام دهد، لذتی بزرگ و نزدیک در انتظار او خواهد بود. به همین دلیل است که دوپامین باعث می‌شود ما روی چیزهایی که فکر می‌کنیم لذت‌بخش هستند متمرکز شویم و آنها را دنبال کنیم. دوپامین ماده‌ای شیطانی نیست؛ اتفاقاً وجود آن برای عملکرد طبیعی مغز ما ضروری است. اگر دوپامین در مغز ما ترشح نشود، هیچ انگیزه‌ای برای انجام هیچ کاری نخواهیم داشت و دچار بی‌حسی، بی‌حوصلگی، و افسردگی شدید می‌شویم. افرادی که مغزشان دوپامین کافی ترشح نمی‌کند، معمولاً دچار افسردگی و بی‌انگیزگی هستند. مشکل از جایی شروع می‌شود که ما به‌طور مداوم و افراطی اعمالی را انجام دهیم که منجر به ترشح بیش از حد دوپامین در مغزمان می‌شوند. در چنین حالتی مغز ما به سطح بالایی از دوپامین عادت می‌کند. حال اگر این میزان دوپامین کم شود، ما دچار بی‌حوصلگی، افسردگی و احساس پوچی می‌شویم و مجبور می‌شویم دوباره همان کار را انجام دهیم تا سطح دوپامین بالا برود. این همان اعتیاد است. برای مثال، سیگار باعث افزایش دوپامین در مغز می‌شود و در ابتدا حس برانگیختگی و تمرکز ایجاد می‌کند، اما پس از مدتی که مصرف سیگار ادامه پیدا می‌کند، مغز به آن سطح از دوپامین عادت می‌کند. در این وضعیت، اگر فرد سیگار نکشد احساس بی‌حوصلگی و افسردگی خواهد کرد. بنابراین، با اینکه سیگار دیگر به فرد لذت اولیه را نمی‌دهد، او همچنان مجبور است به مصرف سیگار ادامه دهد. این فرایند در همه انواع اعتیادها و عادت‌های بد، مانند مصرف مواد مخدر، الکل، خودارضایی، پورنوگرافی، بازی‌های کامپیوتری، قمار و حتی پرخوری نیز اتفاق می‌افتد. در آزمایشی که الکترود در مغز افراد کاشته شده بود، در واقع نقش دوپامین به صورت مصنوعی شبیه‌سازی شده بود. این آزمایش همان حس تحریک و انتظاری را در افراد ایجاد می‌کرد که دوپامین به صورت طبیعی ایجاد می‌کند؛ به همین دلیل آن افراد به فشار دادن دکمه معتاد شدند و دیگر نمی‌توانستند آن را متوقف کنند.

جمع بندی

1- اکثر کارهای مضر با نوعی لذت و تحریک شروع ، ولی به رنج و غم ختم می شوند. 2- اکثر کارهای مفید با سختی شروع ، ولی با احساس خوشحالی و رضایت ختم می شوند. 3- احساس تحریک ، توسط ترشح دوپامین در مغز ما ایجاد می شود. 4- کارهایی که باعث ترشح بیش از حد دوپامین در مغز ما می شوند ، در صورت تکرار ممکن است به عادت بد ما تبدیل شوند.